Kırgızistan, enerji potansiyeli yüksek bir ülkedir. Ülkede 2010-2020 yılları arasında elektrik enerjisinin yaklaşık %90’ı hidroelektrikten üretilmiş ve yıllık ortalama üretim hacmi 12—13 terawatt-saati (TWh) bulmuştur (Unece.org, 2019). Kırgızistan, kendi elektrik ihtiyacını tam olarak karşılama potansiyeline sahiptir. Lakin mevsimsel değişimler, ülkenin elektrik üretiminde belirli dönemlerde sorunlara neden olmaktadır. Örneğin kışın donan nehirler nedeniyle hidroelektrik santralleri iç ihtiyacı karşılayacak düzeyde bile elektrik üretiminde sıkıntılar yaşamakta olup, bu durum bahar ve yaz aylarına gelindiğinde ise üretilen enerjinin depolamadaki altyapı yetersizliği nedeniyle de kayıplara yol açmaktadır (Soros.kg, 2011). Bu durumda bile ülkedeki hidroenerji potansiyelinin %10’undan daha azı kullanılmaktadır (Ec.europa.eu, 2019).
Gelişmiş bir hidroenerji sektörüne sahip ülkelerin hidroenerji potansiyelinin %30’undan fazlasını kullandığı dikkate alındığında, Kırgızistan Cumhuriyeti’nin enerji sektörünün geliştirilmesi için gelecekte büyük imkanlarının bulunduğu ifade edilebilir (Adb.org, 2014). Kırgızistan Cumhuriyeti’nin elektrik üretimi konusundaki çabaları ve çalışmaları, eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ülkeleri ile karşılaştırıldığında geride kaldığı görülmektedir (Adb.org, 2019).
Ülkede, elektrik endüstrisinin ekonomik büyümeyi ve refahı artırma potansiyeli, birbiriyle ilişkili bir takım sorunlara neden olmaktadır. Ülkedeki mevcut varlıkların üretkenlik seviyesi düşüş gösterirken, hızlı büyüyen ve artan iç talebi karşılama gücünü daha da zayıflatmaktadır. Özellikle kış mevsiminde talebin karşılanması zorlaşmaktadır. Neticede bu sorun, yerli tüketiciler için sağlanan ucuz tarifeler nedeniyle bakım ve yeni üretim projelerine yeterince kaynak ayrılamaması sebebiyet vererek durumu daha da karmaşık bir hale getirmektedir (Polpred.com, 2021).
Son yıllarda, ihracat fiyatlarının artması, tarifeler ile bakım ücreti arasındaki dengeyi biraz daraltmıştır. Bu durumun borç ödemelerinin de artmasına neden olması beklenmektedir. Böylelikle, 2023 yılında, yatırımlar hesaba alınmadığı takdirde ve tarifelerin artırılmaması durumunda, sektördeki mali açık yaklaşık olarak GSYİH’nin %1’e denk gelecektir (Oecd.org, 2020).
Dünya Bankası’nın tahminlerine göre 2030 yılında, Kırgızistan’ın elektrik arzının 900 gigawatt-saate çıkması beklenmektedir. Bu rakam 2015’te 581 gigawatt saate denk gelmektedir. Bu artışın önemli nedenlerinden birisi de merkezi ısıtma sistemine bağlı olmayan kırsal kesimlerdeki ısıtma ve su sistemlerinin elektrik ile çalıştırılmakta olması, artan bir oranda elektrik tüketimine yol açmaktadır (Imf. org, 2020).
Kırgızistan’ın enerji sektörünün yaklaşık yüzde 30’unu oluşturan Toktogul Hidroelektrik Santrali (HES) de dahil olmak üzere mevcut hidroelektrik santrallerin kapasitenin yaklaşık %45’inin kullanım süresi sona ermektedir. Elektrik iletim ve dağıtım ağında da kayıplar yaşanmaktadır Unece.org, 2019). Son yıllarda, enerji sektöründeki yerli ve yabancı yatırımcıların desteğiyle yeni yatırımlar yapılmış, mevcut tesisler onarılmıştır. Ancak sektördeki finansal durumun zayıf olmasından dolayı bu yatırımlar da yeterli olmamıştır. Mevcut sermaye varlıklarının korunması ve iyileştirilmesi için yetersiz yatırım gelecekte daha yüksek harcamaların yapılmasına sebebiyet verebilir.
Kırgızistan’ın enerji sektöründe son zamanlardaki görülen düşük elektrik enerji tarifeleri bazı mali sıkıntılar yaratmaktadır. Elektrik tüketicilerinin yarısından fazlası, çok düşük tarifelere göre ödeme yapmaktadır. Ülkede tarifeler, hizmet maliyetinin sadece %40’ını karşılamaktadır (Polpred.com, 2021). Bunlara, ödenmeyen elektrik faturaları gibi teknik ve ticari kayıpları da ekleyebiliriz.
Özetle, enerji sektörünün, özellikle de yeni yatırımlar noktasında önemli mali desteğe ihtiyacı olduğu söylenebilir. Bu sektördeki yatırımların çoğu, bütçe yoluyla yeniden kredilendirilen uluslararası finans kuruluşları tarafından finanse edilmektedir. Elektrik şirketlerinin Kırgızistan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı’na olan borcu 2016 yılında GSYİH’nin yaklaşık %20’sine ulaşmıştır. Sektörün mali durumu göz önüne alındığında, bu kurumların tamamen bütçe desteğine ihtiyaç duyması muhtemeldir. Bütçe desteği ayrıca merkezi ısıtma ve sıcak su teminine kadar uzanmaktadır. Uluslararası Para Fonu (UPF) uzmanlarının son sübvansiyon incelemelerinde elektrik, merkezi ısıtma ve sıcak su için kombine sübvansiyonların GSYİH’nin %3’ünü oluşturduğu görülmektedir (Imf. org, 2020).
Dünya Bankası’nın 2017 yılı raporuna göre, tüketiciler yüksek elektrik fiyatlarını, hükümetin yolsuzluğu azaltma girişiminin bir parçası olarak görmektedir (Dünya Bankası, 2018). Ülkedeki elektrik sektörünün karşı karşıya olduğu genel zorluklar göz önüne alındığında, reform için kapsamlı bir yaklaşımın gerekli olduğu hususu aşikardır. Enerji sektöründe verimliliği artırmak için sektörün geliştirmesine yönelik çalışmalara devam etmek oldukça önemlidir. Elektrik iletimi ve dağıtım ağlarındaki iyileştirmeler mevsimsel açıkların azaltılmasına yardımcı olabilir. Bununla birlikte, kamu sektörünün finansal kapasitesini aşan önemli yatırım ihtiyaçları dikkate alındığında, özel yatırımcıları çekmek için resmi organların, tüm işletme harcamalarını, sermaye katkılarını tamamıyla geri kazandıracak elverişli bir iş ortamını yaratması gerekmektedir. Bu bağlamda, iyi yönetim ve siyasal istikrar, özel yatırımcıların enerji sektöründeki projelere karşı güven kazanmalarında önemli bir rol taşıyacaktır. Böyle bir güvenin sağlanması, uzun vadeli kaynak tahsis edilmesi açısından önemlidir. Resmi kurumların, elektrik üretim kaynaklarını çeşitlendirmek ve enerji güvenliğini güçlendirmek için hidroelektrik dışında alternatif enerji kaynaklarını geliştirmeleri de gerekmektedir.
Zengin hidroelektrik kaynaklarıyla Kırgız Cumhuriyeti’nin elektrik sektörü yüksek büyüme ve ihracat potansiyeline sahiptir (Adb.org, 2019). Ancak, maliyetinden daha az olan tarifeler, enerji şirketlerini ciddi finansal zorluklara maruz bırakmakta ve bunun yanında sektördeki kronik bakım, onarım ve yatırım yetersizliği mevcut sınırlı üretimi olumsuz yönde etkilemektedir. Sektörü yeniden canlandırmak ve ekonomik potansiyelini tam kapasite kullanımının önünü açabilmek için mevcut tarife politikasında acil reforma ihtiyaç duyulmaktadır.
Kaynaklar:
Adb.org (2014). Ekonominin Stratejik Değerlendirmesi. Alınan yer: https://www.adb.org/sites/default/files/publication/154075/kyrgyz-republic-strategic-assessment-economy-ru.pdf. Erişim tarihi: 22.03.2021.
Adb.org (2019). Büyüme Potansiyelinin Geliştirilmesi. Alınan yer: https://www.adb.org/sites/default/files/publication/648501/kyrgyz-republic-growth-potential-ru.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2021.
Adb.org (2019). Savunmazlıktan Refaha. Alınan yer: http://documents1.worldbank.org/curated/en/530371542660732945/pdf/129911-RUSSIAN-19-11-2018-17-33-47-KyrgyzRepublicSCDRussianFinalNovember.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2021.
Dünya Bankası (2018). Dünya Bankası Verileri. Alınan yer: http://documents1.worldbank.org/curated/en/358791542423680772/pdf/Kyrgyz-Republic-Country-Partnership-Framework-for-the-Period-FY19-FY22.pdf. Erişim tarihi: 22.03.2021.
Ec.europa.eu (2019). Kırgız Cumhuriyeti’nin Hidroelektrik Santrali. Alınan yer: https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/omurbek_jenishbekov.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2021.
Oecd.org (2020). Orta Asya Ülkelerinde COVID-19. Alınan yer: https://www.oecd.org/eurasia/competitiveness-programme/central-asia/COVID-19-crisis-response-in-Central-Asia-Russian.pdf. Erişim tarihi: 22.03.2021.
Polpred.com (2021). Kırgızistan. Alınan yer: https://polpred.com/news/?cnt=76§or=19. Erişim tarihi: 22.03.2021.
Soros.kg (2011). Kırgızistan Cumhuriyeti’nde Elektrik Sektörünün Olumsuz Durumunun Nedenleri. Alınan yer: https://soros.kg/srs/wp-content/uploads/2019/08/Situation-in-energosystem_problems.pdf. Erişim tarihi: 21.03.2021.
Imf.org (2020). IMF Raporu Kırgız Cumhuriyeti. Alınan yer: https://www.imf.org/external/pubs/ft/dsa/pdf/2020/dsacr2090.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2021.
Unece.org (2019). Kırgızistan Cumhuriyeti’nin Sürdürülebilir Enerji Üzerine Ulusal Eylem Planı. Alınan yer: https://unece.org/fileadmin/DAM/project-monitoring/unda/16_17X/E2_A2.3/NSEAP_Kyrgyzstan_RUS.pdf. Erişim tarihi: 21.03.2021.
Unece.org (2019). Sürdürülebilir kalkınma için yenilikler. Alınan yer: https://unece.org/DAM/ceci/publications/I4SD_Kyrgyzstan/ECI_CECI_25_RUS_for_web.pdf. Erişim tarihi: 22.03.2021.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.
Dr. Zhandos Ranov lisans eğitimini Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü'nde tamamlamıştır. 2008 yılında Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Ekonomi bölümünde yüksek lisans tamamlamıştır. Ardından aynı üniversitede Muhasebe ve Denetim bölümünde öğretim elemanı olarak çalışmıştır. 2017 yılında Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Anabilim Dalında "Kazakistan ve Türkiye’de Yerel Yönetimler" isimli doktora çalışmasını yapmıştır.