31 Ağustos 1991’de Özbekistan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığının ilanı sonrası hükümet, ülkenin bütçe sisteminin kendine has bir modelini geliştirmiştir. Bu dönemde kamu fonlarının etkin ve rasyonel kullanımını sağlamak için, öncelikli görev düzenleyici ve yasal çerçevenin oluşturulmasıydı (Cyberleninka.ru, 2020). Özbekistan Cumhuriyeti’nin “bütçe sistemi” yasasına göre, ülkenin bütçe sistemi, farklı düzeylerdeki bütçelerin birleşimi, bütçelerin organizasyonu ve oluşturulması ile bütçeler arası ilişkilerdir (Online.zakon.kz, 2020).
Özbekistan’ın bütçe sisteminin gelişimi birçok aşamada gerçekleşmiştir. Özbekistan’ın bütçe sisteminin oluşumunun ve gelişiminin ilk aşaması, idari ve komuta planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş, ekonomik kriz koşullarında gerçekleştirilmiştir. Bu süre içinde, Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’nın (GSYİH) keskin bir düşüş gösterdiği ve sonuç olarak ülkenin devlet bütçesindeki gelirlerde bir düşüşe neden olduğu görülmektedir. Bu aşamada devlet bütçesinin gelir kısmını oluşturan bölümü yüksek vergi oranları ile karakterize edilmiştir. 1995 yılında, bütçe reformlarının ikinci aşamasında, devlet bütçesinin ve bütçe dışı fonların tek bir bütçeye konsolide edilmesi söz konusu olmuştur. Bu yenilik, devlet bütçesinin oluşumu ve dağıtılması üzerindeki kontrolün güçlendirilmesine katkıda bulunmuştur. Bu aşamanın ana hedefleri arasında, bütçe mevzuatının daha da geliştirilmesi ve ülkenin vergi sisteminin yenilenmesi olarak belirtilmiştir (Skachatreferat.ru, 2020). Bütçe reformunun üçüncü aşamasının temel amacı devlet bütçesinin maliyetinin azaltılması olarak belirtilmiştir. Bu hedefe ulaşmak üzere, yüksek kalitede ve en düşük fiyatta bütçe alımların yürütülmesi, finansmanı ve düzenleyici yöntemlerin uygulanması olmuştur. Bütçe sistemindeki reformların dördüncü aşaması 2009’dan itibaren bugünlere kadar sürmektedir (Cyberleninka.ru, 2014).
Özbekistan Cumhuriyeti üniter bir devlettir ve iki seviyeli bütçe sistemine sahiptir. Ülkenin bütçesi; Cumhuriyet bütçesi, Karakalpakstan bütçeleri, bölgelerin yerel bütçeleri ve Taşkent şehri bütçesinden oluşmaktadır. Ülkenin konsolide bütçesine ise, Özbekistan Cumhuriyeti Emeklilik Fonu, Devlet Yol Fonu, Devlet İstihdam Yardım Fonu gibi hedeflenen ekstra bütçe fonlarını içermektedir (Biznes-daily.uz, 2014). Şavkat Mirziyoyev’in Cumhurbaşkanı olması ile birlikte büyük çaplı reformlar başlamıştır. Bu kapsamda, bütçe verilerinin daha da açık olmasını sağlamak için 22 Ağustos 2018 tarihli “Bütçe verilerinin açıklığını ve vatandaşların bütçe süreçlerine aktif katılımını sağlamak için alınan önlemler hakkında” kararname uyarınca, bütçe fonlarının oluşturulması ve harcanması üzerinde parlamento ve kamu kontrolü için yeni bir prosedür belirlenmiştir (Kommersant.uz, 2019).
Aralık 2019’da Özbekistan Cumhurbaşkanı, “2020 Özbekistan Cumhuriyeti Devlet Bütçesi” yasası ile ilgili mevzuat değişikliklerini imzalamıştır. Bu belge yasama organları tarafından da onaylanarak yasalaşmıştır (Gazeta.uz. 2020). Dolayısıyla, 2020’den itibaren ülkede yeni bir bütçe sistemi uygulamaya konmuştur. Bu tür bir yasa Özbekistan’da ilk defa kabul edilmiştir. Yasaya göre, ulusal bütçenin harcamaları Özbekistan Cumhuriyeti Oliy Majlis Odaları ve yerel bütçelerin harcamaları ise, yerel Kangash milletvekilleri tarafından onaylanmaktadır. 2020’den itibaren, konsolide Devlet Bütçesi devlet güven fonları ve dış borçlanma fonlarından gelen devlet harcamalarını yansıtmaktadır. Konsolide bütçe de, devlet bütçesi ve 18 vakıf fonundan oluşmaktadır (Uza.uz, 2019). Bakanlıkların orta vadede program planlamalarına olanak tanıyacak yeni bir bütçe takvimi getirilmektedir. Birinci ve ikinci kademe bütçe yöneticilerinin ayrılması uygulanmaktadır (Gazeta.uz, 2019). “2020 Özbekistan Cumhuriyeti Devlet Bütçesi” kanununa göre, devlet bütçesindeki gelirler 2019 yılına göre %25 artarak 102.6 trilyon soma ulaşılması (10.7 milyar dolar) beklenmektedir. Harcamalar ise 2019 yılına göre %22.4 artarak, 107.1 trilyon soma (11.2 milyar dolar) ulaşması beklenmektedir. Ayrıntılı bir analiz neticesinde, 2020’de eğitim harcamaları %10 artarak 30 trilyon soma (3.1 milyar dolar) ulaşacaktır. Sağlık hizmetleri finansmanı 14.8 trilyon soma (1.5 milyar dolar), bilimin gelişmesine yönelik harcamalar 1 trilyon soma (104.6 milyon dolar), kültür ve spor harcamaları ise 2.3 trilyon soma (240.7 milyon dolar) yükselecektir. Bu masrafların bazıları cumhuriyet bütçesinden finanse edilecektir, diğer kısmı ise yerel bütçelerden karşılanacaktır. Önümüzdeki üç yıl içerisinde GSYİH büyüme oranlarının %5.5-%6.2 arasında olması tahmin edilmektedir (Gazeta.uz, 2019). Öte yandan 2021 bütçe açığı GSYİH’nin %0.2’sini (150 milyon dolar) oluşturmakta olup bu rakamın, 2022’de pozitif rakama dönüşerek %0.2’lik bir bütçe fazlasına ulaşması tahmin edilmektedir.
Ayrıca 2020’de yasada ilk kez sanayi ve tarım alanındaki projelere tahsis edilecek olan 4 milyar dolar düzeyinde devlet garantisi altında dış borçlanma kısıtlaması konulmuştur. Böyle bir sınırlama orta vadede ülkenin dış borcunu yönetmeyi mümkün kılacaktır. Maliye Bakanlığı verilerine göre 2020 yılında, devlet bütçe açığını kapatmak için, 2019 yılında olduğu gibi 450 milyon doların üzerinde uluslararası finans kurumlarından kredilerin çekilmesi planlanmaktadır. (Uz.sputniknews.ru. 2019). Özetle, kamu fonlarının rasyonel kullanımının, yeni yasanın ve bir bütün olarak ülkenin bütçe sisteminin ana görevi olduğunu söyleyebiliriz. Böylece, dünyada uzun süren mali kriz sırasında, düşüş eğilimi sadece gelirlerden değil, bütçe harcamalarından da etkilenmektedir. Özbekistan hükümeti tarafından alınan ve ekonominin modernleşmesini sağlamak, yatırım çekiciliğini artırmak, yeni yasa kapsamında öngörülen makroekonomik göstergelerin büyüme oranını elde etmek için tasarlanan önlemler nüfusun refahına katkıda bulunacaktır.
Kaynaklar
Forinsurer.com (2020). Devlet Bütçesi ve Piyasa Ekonomisindeki Önemi. Alınan adres: https://cyberleninka.ru/article/n/gosudarstvennyy-byudzhet-i-ego-znachenie-v-usloviyah-rynochnoy-ekonomiki/viewer. Erişim tarihi: 02.02.2020.
Online.zakon.kz (2020). Özbekistan Cumhuriyeti Devlet Bütçe Kanunu. Alınan adres: https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31489498. Erişim tarihi: 02.02.2020.
Skachatreferat.ru (2020). Ülkenin Bütçe Sistemi. Alınan adres: https://www.skachatreferat.ru/referaty/%D0%91%D1%8E%D0%B4%D0%B6%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%8F%D0%A1%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0-%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%8B/67967.html. Erişim tarihi: 03.02.2020.
Cyberleninka.ru (2014). Özbekistan’daki Bütçe Reformlarının Yeni Aşaması: Verimlilik Oranı. Alınan adres:: https://cyberleninka.ru/article/n/novyy-etap-byudzhetnyh-reform-v-uzbekistane-kurs-na-rezultativnost. Erişim tarihi: 04.02.2020.
Biznes-daily.uz (2014). Bütçe Sisteminin Özellikleri. Alınan adres: http://biznes-daily.uz/uz/mening-mulkim/20862-osobnnosti-byudjtnoy-sistmo. Erişim tarihi: 05.02.2020.
Kommersant.uz (2019). 2020 Yılı İçin Özbekistan Devlet Bütçesi. Alınan adres: https://kommersant.uz/gosbyudzhet-uzbekistana-na-2020-god/. Erişim tarihi: 05.02.2020.
Gazeta.uz (2019). 2020 Devlet Bütçesi. Alınan adres:: https://www.gazeta.uz/ru/2019/12/16/budget-2020/. Erişim tarihi: 06.02.2020.
Uza.uz (2019). Özbekistan Cumhuriyeti ”2020 yılı için Özbekistan Cumhuriyeti Devlet Bütçesi’’ Yasasının Uygulanmasına Yönelik Önlemler Hakkında. Alınan adres: https://uza.uz/ru/documents/o-merakh-po-obespecheniyu-ispolneniya-zakona-respubliki-uzbe-31-12-2019. Erişim tarihi: 07.02.2020.
Gazeta.uz (2019). 2020 Yılı İçin ”Vatandaşlar İçin Bütçe’’ Yayınlandı. Alınan adres: https://www.gazeta.uz/ru/2019/11/01/budget/. Erişim tarihi: 07.02.2020.
Gazeta.uz (2019). Senato 2020 Yılı İçin Devlet Bütçesini Onayladı. Alınan adres: https://www.gazeta.uz/ru/2019/11/30/budget/. Erişim tarihi: 08.02.2020.
Uz.sputniknews.ru (2019). Özbekistan Cumhurbaşkanı 2020 Yılı İçin Bütçeyi İmzaladı. Alınan adres: https://uz.sputniknews.ru/economy/20191210/12979641/Prezident-Uzbekistana-podpisal-byudzhet-na-2020-god.html. Erişim tarihi: 08.02.2020.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.
Dr. Zhandos Ranov lisans eğitimini Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü'nde tamamlamıştır. 2008 yılında Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Ekonomi bölümünde yüksek lisans tamamlamıştır. Ardından aynı üniversitede Muhasebe ve Denetim bölümünde öğretim elemanı olarak çalışmıştır. 2017 yılında Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Anabilim Dalında "Kazakistan ve Türkiye’de Yerel Yönetimler" isimli doktora çalışmasını yapmıştır.